Goed of fout in de oorlog?

'Ga je vanavond ook namen van collaborateurs noemen?' Een van de ongeveer zestig bezoekers van mijn minicollege over collaboratie in Babel Bibliotheek aan de Burgakker aarzelde deze week of hij De Vraag zou stellen. Maar hij werd gesteld. Welke inwoners van Boxtel waren fout in de oorlog en zijn na de bevrijding op 25 oktober 1944 bestraft?

Precies 75 jaar geleden werd Boxtel bevrijd en kwam er een einde aan ruim vier jaar Duitse bezetting. Ook in mijn woonplaats struikel je over de feestelijkheden en herdenkingen om de vrijheid te vieren. Op het moment dat ik dit schrijf vliegen acht tweedekkers over mijn huis richting Schijndel. Daar vieren ze vandaag 75 jaar vrijheid. Morgen, 24 oktober staan we in Boxtel stil bij de 'invasie' van ongeveer 100 Airbornes uit de Kampina. Een dag later wordt de échte bevrijding herdacht. Dan is het exact 75 jaar geleden dat de Britten vanuit Schijndel binnentrokken en Boxtel officieel bevrijdden.

De bevrijding had een keerzijde. Meer dan honderd 'foute' dorpsgenoten belandden in de cel van het politiebureau of werden opgesloten in de kazerne van de Koninklijke Marechaussee. Hoewel volgens publicaties van een echte Bijltjesdag geen sprake was in Boxtel, ging het er vast niet altijd even zachtzinnig aan toe. Vermeende collaborateurs werden met de handen omhoog door de straten gevoerd. Beschimpt. Bespuugd. Allemaal wachtte hen hetzelfde lot: internering totdat duidelijk werd of ze 'fout' waren geweest tijdens de bezetting.

DE GULDEN MIDDENWEG

De grens tussen goed en fout was lang niet altijd helder, zo heeft historisch onderzoek de afgelopen decennia duidelijk gemaakt. Sinds historicus Jan Blom in 1983 zijn inaugurele rede 'In de ban van goed en fout' hield, kijken we genuanceerder naar de vraag of je opa, je oma, je vader, je moeder, je oom, je tante of je buurman 'fout' was.

Treffend is daarbij de vraag die deze maand in het Boxtelse museum MuBo wordt voorgelegd aan scholieren: 'Wat zou jij doen?' Goeie vraag! Wat zou jij doen als een buitenlandse mogendheid je land bezet en je voor de keuze staat om mee te werken of verzet te plegen? Of kies je toch liever voor de gulden middenweg die we 'accommodatie' noemen en pas je je aan aan de nieuwe omstandigheden?

'JOUW OUDERS WAREN TOCH FOUT?'

Mijn minicollege maakte deze week duidelijk dat een eensluidend antwoord niet altijd te geven is. Ben je 'fout' als je straatarm bent, in een krot woont en hulp aanvaardt van een NSB-burgemeester die je een ander huis aanbiedt? Ben je 'fout' als je uitsluitend lid bent geweest van de NSB maar verder niet hebt deelgenomen aan activiteiten die de Duitse bezetter versterkten? Ben je 'fout' als je ouders voor de NSB hebben gekozen terwijl je zelf nog maar een kind was?

Om op die laatste vraag in te gaan: tijdens mijn minicollege werd klip en klaar dat sommige NSB-kinderen na de bevrijding nooit meer in Boxtel zijn gezien. Zelfs 75 jaar na dato keren ze niet terug. Uit schaamte, maar misschien ook wel uit angst om nog steeds met de nek aangekeken te worden. 'Jouw (groot)ouders waren toch fout in de oorlog?'

'VERDACHTE ELEMENTEN'

NSB-burgemeester René Thomaes (1890-1976), de hoofdpersoon van mijn voordracht, werd na zijn berechting nooit meer in Boxtel gesignaleerd. Hij leidde een teruggetrokken bestaan in Vught.

Maar er bestaan ook tientallen zuiveringsdossiers van lokale ambtenaren. Allemaal werden ze onderworpen aan een onderzoek omdat inwoners ze - terecht of onterecht - beschuldigden van collaboratie. Dat was een fluitje van een cent. Het lokaal bestuur riep inwoners via de nieuw opgerichte krant Brabants Centrum op om toch vooral namen van foute ambtenaren en andere 'verdachte elementen' door te geven en Boxtel 'voor eens en voor altijd' te zuiveren.

Meer dan honderd vermeende collaborateurs lagen na de bevrijding onder een vergrootglas. Een aantal van hen werd tijdens de Bijzondere Rechtspleging veroordeeld. Bijna 35 ambtenaren werden door een Zuiveringscommissie berispt, geschorst of ontslagen. Alle dossiers zijn inmiddels openbaar en in onze archieven te raadplegen. Wie het waren? Nee, ook hun namen ga ik niet noemen.

DANKWOORD

Ik dank Hans van Liempt en Ellen Reinders voor de ondersteuning tijdens mijn minicollege over collaboratie in Boxtel. Een bijzonder woord van dank gaat naar alle bezoekers, onder wie burgemeester Fons Naterop en oud-burgemeester Jan van Homelen van Boxtel en oud-burgemeester Henk van Beers van Roermond. Allen namen de moeite om tweeënhalf uur mee te praten én mee te denken over die ene vraag: 'Wat zou jij doen?' (Foto: Peter de Koning, PDK Foto, Boxtel).